O znamionach nad spółgłoskami

Dwa mámy znamiona nad spółgłoskami: iedno nazwané prawém, drugie przyciskiem.

Znamié Prawé, od prawéy ręki, ku lewéy nachylone, i przeto tak nazwané, znaczy miękkość współgłoski, nad którą się pisze. Miękkość czyli delikatność naszych spółgłosek zawisła od miękczącéy samogłoski, i, którá to miękczącá samogłoska, albo się wyraźnie kładzie przy zmiękczonéy, np. wàbi, traci, etc, albo ią zastępuje znamié prawé nad spółgłoską położone np. wàḃ, trać, etc. Kto dobitnie wymawiá spółgłoskę miękką, musi przy niéy wydawać kruciuchné brzmiénié samogłoski i. Przeto dzieciom, a nawet cudzoziemcom nie mogącym z łatwością wymówić miękkiéy spółgłoski, nie zawadzi kázać przy niéy dodawać miękkié i, byle ié kruciuchno wymawiały. Miękczeią wszyſtké spółgłoski, prócz d, ł, r, t, ż, bo téż po nich nigdy się nie pisze i, miękkie, ale y twardé. np. dym, goły, ryba, tykać, żyto. L, z natury swoiéy ieſt miękkié: przeto nie przyimuie znamieniá. Gdy się spółgłoski wymáwiaią miękko, pisze się nad niemi znamié prawé, czy są położone na końcu wyrazu, czy w iego ciągu. np. gołąḃ, dobroć, karḿ, koń, karṕ, wieś, kreẃ, gałąź, ćma, słońce, świéca, prośba, groźba. Jeżeli spółgłoski wymáwiane miękko, maią przy sobie miękczącé, i; nie porzebują nad sobą znamiéniá, iako zastępcy tylko w niebytności miękczącégo i. Nie zachowali tego prawidła dáwni Pisarze, nie mieli teoretycznéy Pisowni. Z téy przyczyny nie kładzie się znamié prawé nad g, h, k, x. bo zawsze przy miękkiém wymáwianiu maią i po sobie; np. drogi, hidra, wielki, kiedy, xiądz.

Miękkiéy spółgłoski F. f. nigdzie w dáwnych pismach nie znáyduiemy ze znamiéniem, bo téż żadén wyráz nie kończy się na f, który by w drugim przypádku przybiérał i, ale má proſté a, lub u. np, Gráf, tráf, Grafa, trafu. Słowo tylko trafić ze swoiemi złożonémi má w trybie rozkazującym f, miękkie: tráḟ, potraḟ, utraḟ, ale to f, trudno u góry akcentować dla długości figury: możná tedy kłaśdź znamié na prawym boku.

To o końcowych spółgłoskach: dalszé od końcá tak się mają:
ć, przed b, m, w, np. młoćba, ćmić, ćwiek.
ḿ, ———————————————-
ń, przed c, cz, sk, np. słońce, tańcé, tańczyć, pański.
ṕ, ———————————————–
ś, przed b, ci, l, mi, ni, pi, wi, np. prośba, ścieśnić, ślina, śmiały, śniég, śpiég, świt.
ẃ, ———————————————–
ź, przed b, c, n, np. prośba, gryźć, káźń, przyiaźń.

Prawidła

1. W imionach przybiérających w drugim przypádku samogłoskę miękką, i, pisze się ostatniá spółgłoska miękká.

2. W słowach maiących w trybie oznaymuiącym trzecią osobę liczby poiedynczéy zakończoną na i, lub ie, przez, e, otwarté, pisze się w trybie rozkazuiącym spółgłoska miękká, ta która była przed i lub ie położona w trybie oznaymuiącym. np. robi, róḃ, robimy, robicie: traci, traćmy, traćcie, tráfi, tráḟ, tráfmy, traficie: łámie, łàḿ, łáḿmy, łàḿcie: broni, broń, brońmy, brońcie: łapie łaṕ, łaṕmy, łaṕcie: prosi, proś, prośmy, proście: mówi, móẃ, móẃmy, móẃcie: grozi, groź, groźmy, groźcie: Słowa zaś kończącé się w trybie oznaymuiącym na é,’ ścieśnioné, np, ié, wié, powié, etc. maią w trybie rozkazuiącym głóskę twardą, iédz, wièdz, powiédz.

3. Gdy spółgłoska spaia się w miękkim i, nie powinna mieć nad sobą znamiéniá np. robi, płaci, kàrmi, goni, łapie, prosi, grozi.

Za „Grammatyka języka polskiégo„, Onufry Kopczyński, Warszawa 1817, s. 258-260.